Kişisel Navigasyonumuz: Öz Düzenleme

Yola çıktığınızı düşünün. Rotanızı belirlediniz, hangi yolları kullanacağınızı belirlediniz, yanınıza gerekli gördüklerinizi aldınız ve hazırsınız. Sağa mı döneceksiniz yoksa sola mı? Biraz park edip dinlenmek mi istersiniz yoksa bir an önce gitmek istediğiniz yere varmak mı? Önünüzdeki araba hızlı mı gidiyor, mesafeyi ayarlayabildiniz mi? İleride trafik lambası var hızınızı yeteri kadar azalttınız mı? Aslında tüm bu soruları kendinize sorarken saniyeler içinde karar verip uygulamaya geçersiniz. Öz düzenleme de böyledir. "Bu kişisel navigasyon, yaşam boyu karşılaşılan çeşitli olaylarla nasıl başa çıkılacağını içerir ve bireyin amaçlarını, planlarını ve inançlarını da kapsayan kişisel kontrolünü ifade eder (Sternberg ve SpearSwerling, 1998)." İsteğe bağlı, bilinçli ve belli bir amaç doğrultusunda gerçekleşir.

Öz Düzenleme Nedir?

Bireylerin mevcut durumunu kendi amaçları doğrultusunda yönlendirmesine öz düzenleme denir. Ya da bireyin amaçlarına ulaşmak için duygu ve davranışlarını kontrol etme süreci de diyebiliriz. Etkili bir öz düzenleme için çeşitli süreçler gerekir. Bunlar:

• Standartları ve amaçları belirleme: Davranışlarımız için ölçütler koyma eğilimindeyizdir. Kabul edilebilir bir davranışın ölçütleri nelerdir, amaçlarımız nelerdir bunları belirlemeye çalışırız.

• Kendini gözlemleme: Bir davranışı gerçekleştirirken kendimizi gözlemlememizdir. Hangi yönümüzün eksik, hangi yönümüzün daha gelişmiş olduğunu fark etmemiz kendimizi geliştirmemize yardımcı olacaktır.

• Öz değerlendirme: Davranışlarımızdan dolayı çevremizdeki bireyler tarafından yargılanmak yerine kendimizi yargılamamıza, değerlendirmemize denir.

• Öz tepki: Gururlandığımızda, mutlu olduğumuzda davranışımızı pekiştirmeye başlarız. Amacımıza uymayan bir şey yaptığımızda ise kendimizi suçlu, mutsuz, üzgün hissedebiliriz. Kendimizi ödüllendirmemiz, hislerimizi pekiştirmemiz öz tepkidir.

• Öz yansıtma: Olumlu veya olumsuz özelliklerimizi fark edip gerek gördüğümüzde değiştirme sürecimizdir.

Bu süreçlere ek olarak duygularımızı, davranışlarımızı ve dikkatimizi de düzenlememiz gerekir. Davranışlarımızın farkında olmak, istenmeyen davranışları engellemek ve uygun olan davranışı sergilemek için davranışları düzenlememiz gerekir. Bir tepkinin başlaması ya da var olan tepkinin değişiklik göstermesi ise duygusal düzenlemedir. Duygusal düzenlemelerde önemli rol oynayan sosyal becerilerimiz, çevreye uyum sağlamamızda yardımcı olur. Amacımız için yaptığımız planları takip etmek, kontrol etmek ve değerlendirmek ise dikkati düzenlememiz ile gerçekleşir. Bu üç alt boyut birbirleriyle ilişkilidirler. Bir alt boyutta gerçekleşen olumlu bir durum diğer alt boyutları da olumlu etkileyebilir.

Öz Düzenleme Nasıl Gelişir ve Neden Önemlidir?

Bireysel bir olgu olduğu için bireyin yaşamından bağımsız bir şekilde ele alamayız. Genetik faktörler, mizaç, zaman içinde geliştirdiğimiz becerilerimiz, içsel ve dışsal motivasyonumuz, ebeveyn desteği ve çevresel faktörler öz düzenlemenin meydana getirilmesinde etkilidir. Ebeveynlerin çocuklarının düşüncelerini, duygularını anlamasına, ifade etmesine yardımcı olması, onlara destek olması önemlidir. Okul öncesi dönemde gelişmeye başlayan öz düzenleme becerisi beynin gelişimiyle birlikte artış gösterebilir. Bu dönemde kazandırılan becerilerle kendilerini, olumlu ve olumsuz yönlerini tanıyan, iletişim becerisi gelişmiş, araştırmayı seven, yaratıcı, dışa dönük bireyler olabilirler. Stresle başa çıkma düzeyleri diğer çocuklara oranla daha fazla gelişmiş olduğu için yaşamlarında karşılaştıkları problemleri daha kolay çözebilirler. Araştırmalar sonucunda okul öncesi dönemde öz düzenleme becerisi sorunu yaşayan çocukların ergenlik döneminde duygusal ve davranışsal problemler yaşadıkları bulunmuştur. Ruh sağlığı, akademik yaşam, fiziksel sağlık, sosyoekonomik başarıya kadar yaşamımızın her noktasını etkileyen yaşam boyu işleyişin temeli olarak karşımıza çıkar.

Öz düzenleme becerisi okuma-yazma gibi öğrenilen ve yaşamımızın temelinde yer alan bir olgudur. Hayatımızda aldığımız kararlarda, davranışlarımızda, düşüncelerimizde temel yapı taşlarından biri olan öz düzenleme; değişikliklere açık olarak, zayıf yönlerimizi fark ederek, sakin kalarak, problem çözme becerisi ve stresle başa çıkma yollarını geliştirerek, sonuçları düşünerek geliştirilebilir. Ayrıca ebeveyn, öğretmen, akranlar vb. kişilerin verdiği eğitimde bunda önemli bir rol oynar.

Rotamızda eski yolları kontrol ederek, gerekirse yeni yollar oluşturarak, öğrenerek geliştirmek bizim elimizde.